Δεν υπάρχει "ύστερος καπιταλισμός" ως στάδιο του καπιταλισμού διαχωρισμένο από τον ιμπεριαλισμό.
Η ιδεολογία του "ύστερου καπιταλισμού" στηρίζεται από μια αντιλενινιστική ψευδοδιαλεκτική, σύμφωνα με την οποία ο καπιταλισμός οδηγείται σε μια μορφή σταδιακής παρακμής και αναχαίτισης της δυναμικής του, η οποία δημιουργεί τις προϋποθέσεις μια "ομαλής" (σε σύγκριση με την μαρξιστική-λενινιστική θεωρία της προλεταριακής επανάστασης) "μεταμόρφωσής" του σε ένα άλλο οικονομικό-κοινωνικό σχηματισμό.
Ενάντια σε αυτή την αντίληψη η γνήσια λενινιστική θεωρία του ιμπεριαλισμού, θεωρεί το ιμπεριαλιστικό-μονοπωλιακό στάδιο ως το ανώτερο με μια διττή έννοια: δεν ακολουθείται από άλλο στάδιο ούτε μπορεί να παλλινδρομήσει στον ελεύθερο ανταγωνισμό και αποτελεί το υψηλότερο στάδιο "ορθολογικότητας" και "ανορθολογικότητας" του καπιταλισμού, καθώς με τα μονοπώλια κοινωνικοποιείται η παραγωγή συντηρώντας ενώ παράλληλα διατηρείται η ιδιωτική ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής.
Αυτή η αντίφαση μορφής (κοινωνικοποίηση της παραγωγής) και περιεχομένου (ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής από τα μονοπώλια) είναι και το όριο του καπιταλισμού. Ο καπιταλισμός δεν μπορεί να "ολοκληρωθεί" περαιτέρω, καθώς εξελίσσεται μόνο στο πεδίο των εμμενών του αντιφάσεων. Η πίστη σε μια μετεξέλιξη του καπιταλισμού και της σταδιακής παρακμής του σημαίνει την άρνηση της αντικειμενικής αυτής συνθήκης του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής. Σημαίνει την κάμψη της αγωνιστικότητας της εργατικής τάξης.
Ο ιμπεριαλισμός είναι ο "ύστερος καπιταλισμός", γιατί είναι ο τελευταίος και πιο "ολοκληρωμένος" καπιταλισμός που θα γνωρίσουμε. Η μετάβαση στον σοσιαλισμό δεν μπορεί συνεπώς να συντελεστεί ομαλά και ειρηνικά, αλλά περνάει απαραίτητα μέσα από την βίαιη επανάσταση.
Naphta
Ο Μαντέλ από τον οποίο έγινε γνωστός ευρύτερα ο όρος ''ύστερος καπιταλισμός'' δεν τον αποκόπτει από τον ιμπεριαλισμό, μιλά για δεύτερη φάση του ιμπεριαλισμού κλπ.
ΑπάντησηΔιαγραφή''με τα μονοπώλια κοινωνικοποιείται η παραγωγή συντηρώντας ενώ παράλληλα διατηρείται η ιδιωτική ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής.
Αυτή η αντίφαση μορφής (κοινωνικοποίηση της παραγωγής) και περιεχομένου (ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής από τα μονοπώλια) είναι και το όριο του καπιταλισμού''
Tα μονοπώλια είναι ένα όριο στη συγκεντροποίηση του κεφαλαίου, εκτατικά όμως η πτώση του αποικιοκρατικού συστήματος έφερε μια περαιτέρω εξάπλωση του Κεφαλαίου. Για τον Μάρξ δεν είναι απλά τα μονοπώλια, είναι και η μετοχική επιχείρηση και οι συνεταιρισμοί, το όριο της κοινωνικοποίησης (αν δέχεται βέβαια κανείς τον τρίτο τόμο του Κεφαλαίου ως έγκυρη αναφορά, μιας και δεν δημοσιεύτηκε από τον ίδιο τον Μάρξ). Αναρωτιέμαι ακόμα στον ίδιο τον Μάρξ, μια κριτήρια περιοδολόγησης του καπιταλισμού μπορούμε να βρούμε.
Ένα ακόμη ζήτημα, σε σχέση με το πρώτο που είπα, είναι γιατί το να μιλήσει κανείς για ''ύστερο καπιταλισμό'' εξαλείφει τη σφοδρότητα των ταξικών συγκρούσεων. Με βάση ποιά κριτήρια το λες αυτό; Ο Αντόρνο μίλησε με πεσιμιστικό μάλλον τρόπο για τη ''διοικούμενη κοινωνία'' χωρίς να υπονοεί μια ''ομαλή μετάβαση'' σε ένα καθεστώς ελεύθερης οικονομίας κλπ. Γενικά υπάρχουν διαφορετικές οπτικές που δεν υπάγονται σε αυτό το σχήμα.
Ένα τελευταίο ερώτημα, θα ήταν γιατί πρέπει να μιλάμε για ''ιμπεριαλιστικό'' στάδιο (με αυτόν συγκεκριμένα τον όρο), αν το βασικό του χαρακτηριστικό είναι το ''μονοπώλιο'' και γιατί δεν μιλάμε για ''μονοπωλιακό καπιταλισμό''.
Να σημειώσω κατ'αρχάς ότι η ανάρτηση είναι πολεμικά διατυπωμένη και γι'αυτό εμπεριέχει μια γενίκευση, που ίσως δεν αγγίζει στον ίδιο βαθμό όλους τους εκπροσώπους της θεωρίας περί "ύστερου καπιταλισμού" (Ο Μάντελ είναι ένας από τους ελάχιστους τροτσκιστές που έχω σε εκτίμηση, λόγω του θεωρητικού του έργου. Επίσης φυσικά και δεν απορρίπτω συλλήβδην συμβολές όπως του Αντόρνο και του Τζεϊμσον)
ΔιαγραφήΚριτήρια περιοδολόγησης του καπιταλισμού φυσικά και δεν μπορούμε να βρούμε στον Μαρξ, καθώς η περιοδολόγηση προϋποθέτει την εξέλιξη του ίδιου του καπιταλισμού στο ιμπεριαλιστικό του στάδιο.
"Ένα ακόμη ζήτημα, σε σχέση με το πρώτο που είπα, είναι γιατί το να μιλήσει κανείς για ''ύστερο καπιταλισμό'' εξαλείφει τη σφοδρότητα των ταξικών συγκρούσεων. Με βάση ποιά κριτήρια το λες αυτό; Ο Αντόρνο μίλησε με πεσιμιστικό μάλλον τρόπο για τη ''διοικούμενη κοινωνία'' χωρίς να υπονοεί μια ''ομαλή μετάβαση'' σε ένα καθεστώς ελεύθερης οικονομίας κλπ. Γενικά υπάρχουν διαφορετικές οπτικές που δεν υπάγονται σε αυτό το σχήμα."
Όπως είπα και πριν, ναι δεν υπάγονται όλα στο ίδιο σχήμα.
Ο Αντόρνο ωστόσο είναι ένα κατ'εξοχήν παράδειγμα -όχι βέβαια για την πίστη σε κάποια ομαλή μετάβαση-, αλλά για όλη την ηττοπάθεια και παραίτηση μιας γενιάς διανοουμένων, που για μένα συνδέεται άμεσα με την εγκατάλειψη του λενινισμού -συμπεριλαμβανομένου της θεωρίας περί ιμπεριαλισμού - και την άρνηση της κεντρικότητας της ταξικής πάλης. Σε αυτές τις περιπτώσεις "ύστερος καπιταλισμός" πρέπει μεταφράζεται ως "αφήστε ρε παιδιά την ταξική πάλη, αποτύχαμε, ας ακούσουμε καλύτερα Σενμπεργκ και ας κάνουμε κριτική θεωρία που ούτως ή άλλως εφαρμόζει σε όλους και σε κανέναν". (προβοκάρω λιγάκι, το ξέρω)
Επίσης αν θέλουμε να είμαστε συνεπής ως προς τον Λένιν, βρισκόμαστε στην δύσκολή θέση να εξηγήσουμε πως ο καπιταλισμός κατάφερε να λύσει τις αντιφάσεις του ιμπεριαλιστικού του σταδίου χωρίς να καταρρεύσει.
Για μένα δεν είναι το ουσιώδες αν χρησιμοποιεί κανείς την λέξη "ύστερος καπιταλισμός" ή όχι, αλλά πως την μεταχειρίζεται. Και είναι γεγονός ότι συνήθως χρησιμοποιείται προκειμένου να συγκαλύψει τις αντιφάσεις του ιμπεριαλισμού, με απώτερο σκοπό να προσανατολίσει την επαναστατική δράση και συνείδηση της εργατικής τάξης. Μην ξεχνάμε εξάλλου ότι ο "ύστερος καπιταλισμός" συνδέεται με θεωρίες περί συρρίκνωσης της εργατικής τάξης και του ρόλου της, καθώς και περί "νέων επαναστατικών υποκειμένων", με συχνά και απροκάλυπτο σκοπό να χτυπηθεί η δράση των ΚΚ που συνέχιζαν και συνεχίζουν να μάχονται ενάντια στα μονοπώλια και στον ιμπεριαλισμό.
"Ένα τελευταίο ερώτημα, θα ήταν γιατί πρέπει να μιλάμε για ''ιμπεριαλιστικό'' στάδιο (με αυτόν συγκεκριμένα τον όρο), αν το βασικό του χαρακτηριστικό είναι το ''μονοπώλιο'' και γιατί δεν μιλάμε για ''μονοπωλιακό καπιταλισμό''. "
Η αλλαγή ονόματος δεν αλλάζει την έννοια. Για μένα ιμπεριαλισμός και μονοπωλιακός καπιταλισμός περιγράφουν την ίδια έννοια. Κατά την γνώμη μου ο ιμπεριαλισμός τονίζει απλώς περισσότερο και τον κρατικομονοπωλιακό χαρακτήρα του σύγχρονου καπιταλισμού, ο οποίος παρά τα φαινόμενα δεν έχει πεθάνει όπως υποστηρίζουν ορισμένοι. Ο ιμπεριαλισμός είναι εντέλει η εκδήλωση της ισχύος και του ανταγωνισμού των μονοπωλίων.
Αυτό πάντως που ήθελα να τονίσω με την ανάρτηση ήταν πάνω απ' όλα ότι όποιος μιλάει σήμερα για καπιταλισμό χωρίς μονοπώλια και ιμπεριαλισμό είναι είτε ψεύτης είτε ηλίθιος είτε φαντασιόπληκτος.
@Naphta
ΔιαγραφήΔεν νομίζω να αμφισβητείται από πολλούς ότι υπάρχουν μονοπώλια (μονοπώλια ''τεχνητά'' και ''φυσικά'', ολιγοπώλια, πολυεθνικοί-πολυκλαδικοί όμιλοι), ή ότι υπάρχουν κρατικομονοπωλιακές συγκρούσεις και πολεμικές συρράξεις, αν μιλάμε για ανθρώπους που αναφέρονται έστω στον μαρξισμό. Εκείνο που αμφισβητείται είναι το κατά πόσο νέα χαρακτηριστικά τα οποία σημειώνουν οι παραπάνω που ανέφερα, και άλλοι, μπορούν να ερμηνευτούν ικανοποιητικά στο ''εκλαικευτικό σκαρίφημα'' που έγραψε ο Λένιν (έτσι το χαρακτήρισε ο ίδιος). Ο Λένιν είχε επίγνωση πως δεν έγραψε το Κεφάλαιο της εποχής του, τα μεγέθη δεν είναι συγκρίσιμα.
Στον Μάρξ μπορούμε να βρούμε το σχήμα τυπική-πραγματική υπαγωγή το οποίο είναι συγχρονικό (απόλυτη και σχετική υπεραξία τε κάθε καπιταλιστική περίοδο), αλλά δυνητικά και διαχρονικό, στο βαθμό που η ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων σηματοδοτεί την σταδιακή εξάλειψη προκαπιταλιστικών μορφών και μεθόδων εργασίας.
Η σημαντικότερη οικονομική διαφορά σε σχέση με την εποχή του Λένιν είναι η εξάλειψη του αποικιοκρατικού συστήματος και η αντικατάστασή του με νέες μορφές επικυριαρχίας (κάποιοι θα πουν βιαστικά ''νέες αποικίες'', αποικίες χρέους κλπ). Στον Δυτικό Κόσμο εντοπίζονται σημαντικές διαφορές σε επίπεδο κουλτούρας και καθημερινής ζωής που οφείλονται σε σημαντικό βαθμό στην τηλεόραση και στο Ίντερνετ (αποτελέσματα της ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων).
Σε αυτές τις διαφορές κουλτούρας και καθημερινής ζωής φαίνεται ότι υστερεί περισσότερο το έργο του Λένιν. Πράγμα που δείχνει κάποιες διαφορές στην οικονομική ''βάση''.
Ωστόσο, συμφωνώ στο ότι ''όποιος μιλάει σήμερα για καπιταλισμό χωρίς μονοπώλια και ιμπεριαλισμό είναι είτε ψεύτης είτε ηλίθιος είτε φαντασιόπληκτος''.
Όσον αφορά την κοινωνικοποίηση της παραγωγής, όπως είπα δεν πιστεύω ότι ταυτίζεται με το θέμα των μονοπωλίων, και σε αυτό τον τομέα υπάρχουν επίσης σημαντικές αλλαγές από την εποχή του Λένιν.
Για τον Αντόρνο: γενικά, έτσι είναι. Ακριβώς όμως επδ δεν ασχολήθηκαν όλοι όσοι ομαδοποιείς ιδιαίτερα με την ''οικονομία'', ανέπτυξαν πλούσιο προβληματισμό για τα μη οικονομικά ζητήματα. Αντιθέτως, στην ΕΣΣΔ η κουβέντα προσανατολίστηκε στην πολιτική οικονομία και λιγότερο στο ζήτημα της ανάλυσης του ''εποικοδομήματος'' και της απονέκρωσης του Κράτους από μαρξιστική σκοπιά (δεν έχει τύχει να βρω σχετικά κείμενα στην ΕΣΣΔ).
Ονειρμέ
ΔιαγραφήΕπειδή με ενδιαφέρουν αυτά που λες, θα επανέλθω όταν βρω πάλι χρόνο (γι'αυτό σου απαντώ τώρα εν συντομία για να μην σου δώσω την εντύπωση ότι σε αγνοώ)
ΕΝ συντομία λοιπόν: Εντάξει αυτά που λες, αλλά νομίζω ότι σου εξήγησα τα πλαίσια της τοποθέτησης μου.
Είναι πολλοί αυτοί που και αν δεν αμφισβητούν την ύπαρξή τους, αμφισβητούν ή τουλάχιστον υποτιμούν την κυριαρχία των μονοπωλίων.
Για τον Λένιν: Δεν είναι μόνο το ίδιο το ''εκλαικευτικό σκαρίφημα'' που έχει σημασία, αλλά η θεωρητική και πρακτική τοποθέτηση του Λένιν σε ένα σωρό ζητήματα, που για μένα ως ολότητα σηματοδοτούν την καθοριστική μετάβαση όχι μόνο στους όρους λειτουργίας του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής, αλλά ακόμα περισσότερο του κομμουνιστικού και εργατικού κινήματος. Ακόμα και αν υποστηρίξει κανείς ότι το κείμενο του Λένιν δεν εξαντλεί το θέμα (που ισχύει) ή ότι άλλες αναλύσεις όπως αυτή της Λουξεμπουργκ είναι θεωρητικά πιο ολοκληρωμένες, η διαφορά είναι το πως ο Λένιν εντάσσει την ανάλυση του ιμπεριαλισμού στις πρακτικές ανάγκες του κινήματος.
Γενικά: το θέμα δεν είναι μόνο η ανάλυση των αντικειμενικών συνθηκών, αλλά και το ζήτημα της επαναστατικής στρατηγικής.
Να δεχτώ επίσης ότι σήμερα ολοκληρώνονται κάποιες διαδικασίες που ήταν ακόμη πρώιμες την εποχή του Λένιν, αλλά το να μιλάμε για νέα περίοδο, επειδή έχουν αλλάξει κάποια φαινοτυπικά χαρακτηριστικά, δεν το θεωρώ δικαιολόγημένο.
Δεν μπορούμε να κρίνουμε βάσει αλλαγών στο εποικοδόμημα, αλλαγές στην βάση. Επίσης και το εποικοδόμημα σε θεσμικό επίπεδο κρίνω ότι δεν έχει αλλάξει ουσιαστικά.
Τα θέματα κουλτούρας φυσικά και δεν πρέπει να υποτιμούνται και ίσως εκεί έγκειται και η αξία κάποιων αναλύσεων του "ύστερου καπιταλισμού". Αλλά τότε θα προτιμούσα να μιλούμε για τον "ύστερο καπιταλισμό" ως τάση του εποικοδομήματος, και μάλιστα κουλτούρας και ιδεολογίας, κάτι που φυσικά και δεν έχει αυτόνομη εξέλιξη σε σχέση με την βάση, αλλά μπορεί να αντανακλά νέους συσχετισμούς δυνάμεων στην ταξική σύγκρουση και όχι απαραιτήτως αλλαγές στον τρόπο λειτουργίας του καπιταλιστικού συστήματος.
Θα επανέλθω εν καιρώ.
Μια σημείωση: επειδή πάει καιρός από τότε που έχω ασχοληθεί με τον Μάντελ, δεν μπορώ τώρα να κρίνω επί συγκεκριμένου. Θα είχε όμως ενδιαφέρον μια πιο συγκεκριμένη συζήτηση, την οποία δεν αρνούμαι και θεωρώ ότι μπορεί να αναδείξει κάποια νέα στοιχεία για μια σειρά ζητημάτων. Αυτό που αμφισβητώ είναι να μιλάμε ως σύνολο για κάτι πέρα από τον ιμπεριαλισμό.
ΔιαγραφήΑυτό το σχόλιο αφαιρέθηκε από τον συντάκτη.
ΔιαγραφήΔεν ξέρω αν πήγε ένα προηγούμενο μήνυμα. Αναφέρθηκε σε μία μόνο διαφορά, το μορφωτικό επίπεδο, που επηρεάζει τόσο τη ''βάση'' (ειδικευμένη εργασία, ''σύνθετη εργασία'' με όρους Μάρξ) και το ''εποικοδόμημα''.
ΑπάντησηΔιαγραφήΌχι δεν το έλαβα δυστυχώς. Αν θες γράψε κάτι πάλι, γιατί έτσι μόνο του δεν μπορώ να σχολιάσω κάτι.
ΔιαγραφήΣυγγνώμη αν αργώ πολύ να περάσω τα μηνύματα και να απαντήσω, αλλά δεν έχω πολύ χρόνο. Κάνω ό,τι μπορώ.
Μια σημαντική διαφορά του τότε και του σήμερα είναι η διαφορετική σχέση διανοητικής και χειρωνακτικής εργασίας. Πράγμα που αφορά και τη βάση και το εποικοδόμημα. Από τη στιγμή που κάθε εργασία είναι και τα δύο, μιλάμε για μεγαλύτερη ''δοσολογία'' διάνοιας (υπάρχει και το ζήτημα, διάνοια εναντίον Λόγου). Η διαφορά αυτή στην εργασία αφορά και την οικονομία και το εποικοδόμημα. Ο Λένιν παραθέτει το αριθμητικό δεδομένο ότι στην προεπαναστατική Ρωσία το 77& ήταν αναλφάβητοι. Η μόρφωσή του πληθυσμού θα αφορά όλα τα επίπεδα της κοινωνίας. Το ερώτημα είναι το πόσο ίδια και πόσο διαφορετική είναι μια πολιτική στη μία ή την άλλη περίπτωση. Και ένα ακόμα είναι αν η σχέση των δύο ειδών εργασίας επηρεάζει την εκτίμηση για το στάδιο του καπιταλισμού.
Διαγραφή